Η Ιστορία …πίσω από τις ιστορίες.
Ο τόπος: Τα δύο σημαντικότερα κέντρα του κράτους των Ηλείων. Από τη μια η Ήλιδα, η διοργανώτρια πόλη των ολυμπιακών αγώνων, όπου για ένα μήνα αθλητές από κάθε γωνιά του ελληνικού κόσμου συναντιόνται για την προετοιμασία τους. Από την άλλη η Ολυμπία, το ιερό του Δία, ο τόπος των αγώνων.
Ο χρόνος: Τρεις μέρες πριν την πρώτη καλοκαιρινή πανσέληνο. Οι αθλητές που θα πάρουν μέρος στους αγώνες, οι συνοδοί τους, οι ελλανοδίκες και οι άρχοντες της Ήλιδας, οι αντιπρόσωποι των άλλων ελληνικών πόλεων αλλά και πολυάριθμοι απλοί πολίτες σχηματίζουν την ιερή πομπή που ξεκινά από την Ήλιδα με προορισμό την Ολυμπία. Καθώς πέφτει η νύχτα, η πομπή σταματά στους Λετρίνους. Κι ενώ όλοι ξεκουράζονται από την πορεία, κάποιοι ξαγρυπνούν…
Η διαδρομή: Η ηλειακή Ιερά Οδός, η πεδινή ευρύχωρη και ομαλή οδός που συνέδεε την πρωτεύουσα Ήλιδα με το ιερό της Ολυμπίας.
Οι ήρωες της ιστορίας: Ο Φιλόνεικος, ο Στράτων, η Φίλα. Τρεις διηγήσεις, τρία πρόσωπα, τρεις όψεις των ολυμπιακών αγώνων…
Το εκπαιδευτικό – ιστορικό μυθιστόρημα “Από την Ήλιδα στην Ολυμπία. Μιά διαδρομή, τρεις ιστορίες ” είναι ένα εξαίρετο πόνημα της Αλεξάνδρας Σέλελη, αρχαιολόγου – μουσειολόγου του Υπουργείου Πολιτισμού.
Οι ιστορίες του Φιλόνεικου του Στράτωνα και της Φίλας των πρωταγωνιστών του εκπαιδευτικού μυθιστορήματος , πλάστηκαν στη φαντασία. Βασίζονται ωστόσο σε πραγματικά αντικείμενα, που αν για μας σήμερα αποτελούν εκθέματα στα μουσεία, συντρόφευσαν κάποτε το βίο των ανθρώπων.
Την αφορμή για την ιστορία του Φιλόνεικου έδωσε ο δίσκος που βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας. Ανήκε, υποθέτουμε, σε έναν νέο που χάραξε στη μετάλλινη επιφάνεια το όνομά του, ίσως για να μην τον χάνει στην προπόνηση ή γιατί τον αφιέρωσε στους θεούς.
Η Ήλιδα, πρωτεύουσα της πόλης-κράτους των Ηλείων, αποτέλεσε την αποκλειστική σχεδόν διοργανώτρια των ολυμπιακών αγώνων κατά την αρχαιότητα. Ένα μήνα πριν την έναρξη των αγώνων, οι αθλητές που επιθυμούσαν να λάβουν μέρος όφειλαν να έρθουν στην Ήλιδα, ώστε να ενημερωθούν για τους κανονισμούς, να καταταγούν σε κατηγορίες και να προγυμναστούν. Οι ολυμπιακοί αγώνες απέκτησαν πανελλήνιο χαρακτήρα και μεγάλη αίγλη, προσελκύοντας αθλητές από ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο.
Ελλανοδίκες, δηλαδή «δικαστές των Ελλήνων», ονομάζονταν οι διαιτητές των ολυμπιακών αγώνων. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. κληρώνονταν δέκα ελλανοδίκες ανάμεσα στους Ηλείους πολίτες με θητεία μίας ολυμπιάδας. Τα καθήκοντά τους περιλάμβαναν την κατάταξη των αθλητών σε κατηγορίες, την επίβλεψη των προπονήσεων, την οργάνωση και τη διεξαγωγή των αγώνων, την τήρηση των κανονισμών και την απονομή των επάθλων.
Οι ολυμπιακοί αγώνες τελούνταν κάθε τέσσερα χρόνια, κατά την πρώτη ή τη δεύτερη πανσέληνο μετά το θερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή κατά τους σημερινούς μήνες Ιούλιο ή Αύγουστο. Μια μέρα πριν την έναρξη των αγώνων η ιερή πομπή με τους ελλανοδίκες, τους αθλητές και μεγάλο πλήθος συνοδών και θεατών ξεκινούσε από την Ήλιδα με προορισμό την Ολυμπία.
Η Άλτις (η ονομασία προέρχεται από την ίδια ρίζα με τη λέξη άλσος) αποτελούσε την καρδιά του ιερού της Ολυμπίας, με τους ναούς του Δία και της Ήρας, τους βωμούς και τα αφιερώματα στους θεούς. Ο ναός της Ήρας κτίστηκε γύρω στο 600 π.Χ. και ακολουθεί το δωρικό ρυθμό.
Ο ναός του Δία, το μεγαλύτερο και επιβλητικότερο μνημείο της Άλτεως, κτίστηκε μετά τους περσικούς πολέμους (470 π.Χ.-457 π.Χ.). Είναι κι αυτός δωρικός και κτισμένος από λίθο, όμως για το γλυπτό του διάκοσμο χρησιμοποιήθηκε το περίφημο λευκό μάρμαρο από το νησί της Πάρου. Τα μαρμάρινα γλυπτά αποκαλύφθηκαν στις ανασκαφές και εκτίθενται στην κεντρική αίθουσα του Αρχαιολογικού Μουσείου της Ολυμπίας. Στο εσωτερικό του ναού δέσποζε το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία που έφτιαξε ο διασημότερος γλύπτης της κλασικής εποχής, ο Φειδίας από την Αθήνα. Ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου, το άγαλμα εντυπωσίαζε τους επισκέπτες με το μέγεθός του (14 μέτρα περίπου), τα πολύτιμα υλικά και την επιβλητική έκφραση του θεού.
Στο Στάδιο της Ολυμπίας πραγματοποιούνταν οι αγώνες του δρόμου, της πάλης και του πένταθλου. Τα ιππικά αγωνίσματα τελούνταν στον Ιππόδρομο, ο οποίος όμως δεν έχει εντοπιστεί. Υπολογίζεται ότι το στάδιο χωρούσε περίπου 45.000 θεατές. Καθίσματα υπήρχαν μόνο για τους ελλανοδίκες, ενώ οι υπόλοιποι θεατές κάθονταν στο έδαφος. Οι αγώνες διαρκούσαν πέντε μέρες, από νωρίς το πρωί έως τη δύση του ήλιου. Οι πολυάριθμοι θεατές κατασκήνωναν κατά το διάστημα αυτό στο ύπαιθρο, στις όχθες του ποταμού Αλφειού.
Η προπόνηση των αθλητών και η εκπαίδευση των νέων γίνονταν στα γυμνάσια και στις παλαίστρες. Τα γυμνάσια προορίζονταν για την προπόνηση στο δρόμο (τρέξιμο) και το πένταθλο, ενώ οι παλαίστρες για την πάλη, την πυγμή, το παγκράτιο και το άλμα. Στον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας τα κτήρια αυτά έχουν εντοπιστεί. Γνωρίζουμε ότι και η Ήλιδα διέθετε παρόμοιες αθλητικές εγκαταστάσεις, απαραίτητες, άλλωστε, για τη διοργανώτρια πόλη των ολυμπιακών αγώνων. Αρχαίοι συγγραφείς που την επισκέφτηκαν, όπως ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αιώνας μ.Χ.), κάνουν λόγο για δύο γυμνάσια. Στην αυλή του Ξυστού προπονούνταν οι αθλητές πριν τους ολυμπιακούς αγώνες, ενώ στη Μαλθώ οι έφηβοι γυμνάζονταν υπό την επίβλεψη του προπονητή τους, του παιδοτρίβη. Υπήρχε, τέλος, μια τετράγωνη παλαίστρα για τα “βαρέα” αγωνίσματα.
Στην αρχαιότητα οι νέοι άνδρες αθλούνταν γυμνοί• τη συνήθεια αυτή απηχούν οι λέξεις γυμνάζομαι, γυμναστική και γυμνάσιο. Μετά την άσκηση χρησιμοποιούσαν ένα μεταλλικό εργαλείο, τη στλεγγίδα, για να καθαρίσουν το σώμα τους από τον ιδρώτα και το χώμα.
Τα αρχαία παιδικά παιχνίδια παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και συχνά μεγάλες ομοιότητες με τα σημερινά. Οι αστράγαλοι, πιο γνωστοί στην εποχή μας με το όνομα “κότσια”, ήταν δημοφιλείς τόσο στα αγόρια όσο και στα κορίτσια. Τα παιδιά έπαιζαν επίσης με ειδώλια, μικρά πήλινα αγαλματάκια που παριστάνουν είτε ανθρώπινες μορφές, είτε ζώα, όπως κοκόρια, περιστέρια ή αλογάκια. Μια κατηγορία ειδωλίων είχαν μάλιστα μέλη που συνδέονταν με σύρμα κι έτσι μπορούσαν να κινούνται σαν τις σημερινές μαριονέτες.
Το όνομα του Στράτωνα διακρίνεται σε σφράγισμα αποτυπωμένο πάνω σε μια κεραμίδα που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας. Φαίνεται ότι το εργαστήριο που κατασκεύαζε κεραμίδια σημείωνε με τον τρόπο αυτό τα προϊόντα του. Για τις ανάγκες της ιστορίας, ο Στράτων γίνεται πατέρας του Φιλόνεικου και δεν κατασκευάζει μόνο κεραμίδια αλλά πλάθει και αγγεία καθημερινής χρήσης (υδρίες, σκύφους, αμφορείς και πολλά άλλα).
Η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν υποχρεωτική. Ωστόσο, οι οικογένειες με οικονομική ευχέρεια φρόντιζαν να δώσουν στα αγόρια τους την αγωγή που θα τους έκανε καλούς πολίτες. Στο σχολείο η διδασκαλία επικεντρωνόταν στην ανάγνωση, τη γραφή και την αριθμητική. Πάνω σε ξύλινες πινακίδες στρωμένες με κερί τα παιδιά μάθαιναν να χαράζουν με τη γραφίδα τα γράμματα της αλφαβήτου. Ακολουθούσε το μάθημα της μουσικής, συνήθως με τη συνοδεία λύρας, και, τέλος, σειρά είχε η γυμναστική στο γυμνάσιο και την παλαίστρα. Ο παιδαγωγός, ένας ηλικιωμένος συνήθως δούλος, συνόδευε το νέο στις δραστηριότητες της ημέρας. Όσο για τα κορίτσια, εκείνα έμεναν στο σπίτι και μάθαιναν από τις μεγαλύτερες γυναίκες όσα χρειαζόταν μια μέλλουσα μητέρα και οικοδέσποινα.
Ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι στην ακρόπολη της Ήλιδας υπήρχε ιερό αφιερωμένο στην Αθηνά κι ένα άγαλμα της θεάς φιλοτεχνημένο από τον Φειδία ή τους μαθητές του. Στο κράνος της Αθηνάς παριστανόταν ένας πετεινός. Πάντοτε έτοιμος για καυγά, ο πετεινός ήταν αγαπημένο σύμβολο στον οπλισμό των πολεμιστών.
Οι ανασκαφές στην περιοχή της Ήλιδας έχουν αποκαλύψει εργαστήρια και βιοτεχνίες της αρχαίας πόλης. Οι κεραμείς έπλαθαν τα αγγεία στον τροχό και έπειτα τα έψηναν σε ειδικούς μεγάλους φούρνους, τους κλιβάνους. Τα αγγεία των Αθηναίων ήταν περιζήτητα σε όλη τη Μεσόγειο για την τελειότητα της κατασκευής τους και την ομορφιά της διακόσμησής τους.
Σύμφωνα με την παράδοση, οι πρώτοι ολυμπιακοί των ιστορικών χρόνων έγιναν το 776 π.Χ. Ο Κόροιβος, μάγειρας από την Ηλεία, ανακηρύχθηκε νικητής στο μοναδικό τότε αγώνισμα, το δρόμο. Μέχρι την κλασική εποχή οι αθλητές δεν ήταν απαραίτητα επαγγελματίες, αλλά νέοι που ξεχώριζαν για τις επιδόσεις τους στα γυμνάσια και τις παλαίστρες της πόλης τους.
Οι νικητές των αγώνων στεφανώνονταν με τον κότινο, κλαδί της ιερής ελιάς που φύτρωνε στο πίσω μέρος του ναού του Δία. Έπαθλο κέρδιζε μονάχα ο πρώτος αθλητής σε κάθε αγώνισμα και η απονομή πραγματοποιούνταν την τελευταία μέρα των αγώνων.
Μια επιγραφή σε βάθρο (βάση) αγάλματος αναφέρει το όνομα της Φίλας, προσθέτοντας τις πληροφορίες ότι ήταν κόρη του Λεοντομένη, σύζυγος του Αναυχίδα και ιέρεια της Αφροδίτης. Η επιγραφή αυτή βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Ήλιδας.
Η ιστορία της Φίλας δίνει την ευκαιρία να θυμίσουμε ότι κατά την αρχαιότητα στους αγώνες συμμετείχαν μόνο οι ελεύθεροι Έλληνες άνδρες. Οι γυναίκες δεν επιτρεπόταν να αγωνιστούν, ούτε και να παρευρεθούν στο στάδιο. Ωστόσο, κάθε τέσσερα χρόνια διοργανώνονταν στην Ολυμπία αγώνες αποκλειστικά για γυναίκες, περιορισμένης ασφαλώς σημασίας σε σχέση με τους ανδρικούς. Τα Ηραία τελούνταν προς τιμή της θεάς Ήρας και περιλάμβαναν αγώνα δρόμου για ανύπαντρα κορίτσια. Υπεύθυνες για τη διοργάνωση ήταν δεκαέξι γυναίκες από σεβαστές οικογένειες της Ήλιδας. Οι δεκαέξι γυναίκες αναλάμβαναν επίσης να υφάνουν έναν πέπλο που κατά τη διάρκεια της γιορτής προσφερόταν στη θεά.
Η Καλλιπάτειρα από τη Ρόδο, κόρη του ολυμπιονίκη Διαγόρα και αδελφή δύο ακόμα ολυμπιονικών, μεταμφιέστηκε σε γυμναστή για να μπορέσει να μπει στο στάδιο και να δει το γιο της να αγωνίζεται στην πυγμή παίδων. Καθώς έτρεξε να τον αγκαλιάσει για να πανηγυρίσει τη νίκη του, η αληθινή της ταυτότητα αποκαλύφθηκε. Οι Ηλείοι ωστόσο δεν την τιμώρησαν από σεβασμό προς την οικογένειά της.
Ο Αναυχίδας από την Ηλεία υπήρξε δύο φορές ολυμπιονίκης στην πάλη. Είναι πιθανό να ταυτίζεται πράγματι με τον σύζυγο της Φίλας που αναφέρει η επιγραφή στο βάθρο.
Ένας μύθος διηγείται ότι ο ήρωας Πέλοπας νίκησε το βασιλιά της περιοχής Οινόμαο σε αρματοδρομία και ίδρυσε τους ολυμπιακούς αγώνες. Από τον Πέλοπα πήρε το όνομά της η Πελοπόννησος (Πέλοπος Νήσος).
“Από την Ήλιδα στην Ολυμπία. Μιά διαδρομή, τρεις ιστορίες “
Γενική επιμέλεια: Γεωργία Χατζή – Σπηλιοπούλου, αρχαιολόγος, προϊσταμένη Ζ’ ΕΚΠΚΑ
Κείμενα – εικονογράφηση: Αλεξάνδρα Σέλελη, αρχαιολόγος-μουσειολόγος Ζ’ ΕΚΠΚΑ
Καλλιτεχνική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας
Η έκδοση επιχορηγήθηκε από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων το έτος 2011
Δείτε και κατεβάστε το εκπαιδευτικό – ιστορικό μυθιστόρημα
Loading…
Reload document 
Open in new tab 
